Tatarak zwyczajny to roślina pospolicie występująca na terenie naszego kraju. Choć znamy go dobrze, nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że posiada on wiele właściwości prozdrowotnych. Czym dokładnie jest tatarak zwyczajny. Jakie właściwości posiada ta roślina? Czy istnieją przeciwwskazania do stosowania tataraku?
Czym jest tatarak zwyczajny?
Tatarak zwyczajny (w medycynie ludowej znany również jako ajer, czy tatarskie ziele) to bylina, którą zaliczamy do rodziny tatarakowatych. Naturalnie tatarak występuje w Azji i Ameryce Północnej. Dość wcześnie (bo już w czasach średniowiecza został zawleczony na inne kontynenty). W Polsce tatarak jest rośliną pospolitą na terenie całego kraju (za wyjątkiem Karpat). Tatarak zwyczajny osiąga zazwyczaj od 60 do 100 centymetrów (możemy jednak spotkać okazy jeszcze wyższe, osiągające 150 centymetrów). Roślina posiada czołgające się kłącze, z którego wyrastają dwurzędowo liście. Kłącze ma średnio 3 centymetry średnicy i do dwudziestu centymetrów długości. Jest pokryte skórką, która w dolnej części jest biała, w górnej natomiast przybiera barwę zieloną (niekiedy może być też różowawa, brunatna, czy żółtawa). W dolnej części wyrastają z niego słabo rozgałęzione korzenie. W środku kłącze jest białe (może być ewentualnie zabarwione na zielono lub różowo przy samej skórce). Kłącze tataraku jest bardzo aromatyczne – po przełamaniu wyczujemy w nim nuty kamfory i cynamonu. Trójkanciasta, spłaszczona łodyga kwiatostanowa osiąga do 50 centymetrów wysokości. Liście są mieczowate, na szczycie zaostrzone. Zazwyczaj osiągają długość do 100 centymetrów (mogą być nieco dłuższe lub krótsze) i szerokość od 1,5 do 2 centymetrów. Kwiaty tataraku zebrane są w obupłciowy kwiatostan w kształcie kolby, który osiąga długość do 8 centymetrów i szerokość do 1 centymetra. Same kwiaty są gęsto upakowane w kwiatostanie. Są bardzo małe – mają do 2 milimetrów średnicy. Młody kwiatostan jest zielony, w okresie kwitnienia przybiera barwę żółto-zieloną, po przekwitnięciu jest z kolei żółtawy. Owocami tataraku zwyczajnego są czerwone jagody (należy podkreślić, że tworzą się one jedynie u form diploidalnych rosnących w Azji). W krajach europejskich spotkamy jedynie rośliny triploidalne, które nie tworzą owoców. Tatarak posiada wiele cennych właściwości. Jest rośliną jadalną, znajduje też szerokie zastosowanie w lecznictwie i kosmetyce. Surowcem zielarskim jest kłącze tataraku.
Tatarak zwyczajny – skład
Kłącza tataraku składają się z wody nawet w 75%. Zawierają one dużą ilość, bo od 2,4 do 9% olejku eterycznego. Roślina zawiera garbniki, skrobię, śluzy, gorycze (cholinę, akoretynę, akorynę), skrobię, witaminę C, kwasy organiczne, sole mineralne. W tataraku zwyczajnym znajdziemy też niewielkie ilości kwasów tłuszczowych (między innymi kwas arachidonowy, stearynowy, palmitynowy, linolenowy).
Tatarak zwyczajny – zbiory i suszenie
W przypadku tataraku zwyczajnego surowcem zielarskim jest przede wszystkim kłącze wraz z korą, a także kłącze okorowane. Kłącze pozyskuje się wiosną. Należy je oczyścić, umyć, a następnie pokroić na 15-centymetrowe kawałki. Kłącze tataraku musi być suszone w przewiewnym, suchym, zacienionym pomieszczeniu (ewentualnie w suszarni w temperaturze nie przekraczającej 35 stopni Celsjusza). Po osuszeniu możemy zdjąć z niego korę.
Żeby surowiec zielarski jak najdłużej zachował swoje cenne właściwości, należy przechowywać go w szczelnie zamkniętym pojemniku.
Jeżeli nie mamy możliwości samodzielnych zbiorów, możemy zakupić suszone kłącze tataraku w sklepach zielarskich.
Tatarak zwyczajny – wpływ na zdrowie
Właściwości lecznicze tataraku zwyczajnego doceniła już ajurweda. Regularne spożywanie tataraku znakomicie wzmacnia układ immunologiczny. Tatarak działa moczopędnie, napotnie, wiatropędne, przeciwbólowo (warto stosować go w przypadku silnych bólów menstruacyjnych i bólów kości).
Udowodniono, że tatarak działa rozkurczowo na drogi żółciowe i moczowe. Roślina wzmaga wydzielanie żółci, pobudza też czynność żołądka (co ma wpływ na lepsze przyswajanie składników pokarmowych). Z właściwości kłącza tataraku warto skorzystać jeżeli mamy problemy z zaparciami, wzdęciami, zgagą, biegunką, brakiem apetytu, bezsocznością żołądkową. Regularnie przyjmowany tatarak przywraca prawidłową perystaltykę jelit.
Tatarak można łączyć z lekami uspokajającymi. Zawarte w nim związki mają pozytywny wpływ na funkcjonowanie układu nerwowego – pomagają przy bezsenności, wyczerpaniu nerwowym, stanach lękowych.
Związki zawarte w kłączu tataraku mają właściwości krwiotwórcze, dlatego poleca się je osobom z anemią.
Wyciągi z kłącza tataraku będą pomocne w leczeniu stanów zapalnych gardła i jamy ustnej. Żucie kłącza tataraku jest polecane osobom chcącym rzucić palenie.
Dzięki związkom zawartym w tataraku zwyczajnym możemy skutecznie odstraszyć kleszcze i komary. Wywarem z kłącza tej rośliny można opryskiwać balkon i ogród.
Choć surowcem zielarskim jest przede wszystkim kłącze tataraku, warto zdawać sobie sprawę, że także korzeń tej rośliny posiada działanie lecznicze. Napary z korzenia tataraku są pomocne przy takich dolegliwościach jak biegunki, różnego rodzaju problemy jelitowe, choroby pasożytnicze, kamica nerkowa, podwyższony poziom cholesterolu, kamica nerkowa, nadmierna fermentacja w jelitach, zapalenie pęcherza, zaburzenia przepływu żółci.
Zastosowanie tataraku zwyczajnego w kuchni
Kłącze tataraku charakteryzuje się gorzkim smakiem i silnym, aromatycznym zapachem. Tatarak wykorzystywany jest niekiedy do aromatyzowania napojów alkoholowych (likiery, wódki, nalewki). Pozyskiwany z niego olejek eteryczny służy między innymi do aromatyzowania ciast, gum do żucia, czy różnego rodzaju słodyczy.
Tatarak można dodawać do napojów (na przykład likierów, kompotów, czy herbat), ciast, budyniów, a nawet sałatek. Dawniej z jego kłączy wyrabiano suchą konfiturę, a nawet cukierki.
Stosowanie tataraku zwyczajnego cieszy się dużą popularnością przede wszystkim w kuchniach arabskiej i indyjskiej. Znajduje się on w składzie mieszanek ziołowych typu curry.
Dawniej na Podlasiu istniała tradycja wypiekania chleba na kłączach tataraku.
Zastosowanie tataraku zwyczajnego w kosmetyce
Intensywny zapach tataraku zwyczajnego sprawia, że jest on chętnie wykorzystywany dp produkcji perfum (ma on zdolność utrwalania zapachów), a także różnego rodzaju kosmetyków. Jest on składnikiem wielu produktów kosmetycznych przeznaczonych do pielęgnacji włosów i skóry głowy. Pomaga zmniejszać przetłuszczanie się włosów i skóry głowy, likwiduje łupież, a także inne choroby skóry. Włosy po zastosowaniu kosmetyków z dodatkiem tataraku (możemy użyć także naparu z tataraku do płukania już umytych włosów) są puszyste, błyszczące i dobrze się rozczesują. Odwar z kłącza tataraku lekko rozjaśnia włosy.
Przeciwwskazania do stosowania tataraku zwyczajnego
W żadnym wypadku nie powinno się spożywać tataraku zwyczajnego na surowo, gdyż wywołuje on wymioty.
Tatarak w żadnej postaci nie może być stosowany przez kobiety w ciąży i kobiety karmiące piersią. Przeciwwskazaniem jest także nadwrażliwość na tę roślinę.
Kłącza tataraku zwyczajnego zawierają azaron (1,2,4-trimetoksy-5-propenylobenzenu), dlatego spożyte w większych ilościach wykazują działanie halucynogenne (halucynacje mają być podobne do tych, które pojawiają się po zażyciu LSD – silne omamy wzrokowe).
Z właściwości tataraku nie powinno się korzystać przez dłuższy czas. Doświadczenia przeprowadzane na zwierzętach wykazały, że tatarak zwyczajny może działać mutagennie. Wydaje się również, że może mieć pewien (choć niewielki) wpływ na rozwój nowotworów. Z tego też względu do przygotowywania leków rekomendowane są odmiany z olejkiem pozbawionym cis-azaronu, ewentualnie z jego zawartością w kłączu nie przekraczającą 5%.
Olejek tatarakowy
Olejek tatarakowy pozyskuje się z kłącza tataraku zwyczajnego. Ma on postać gęstej, przezroczystej cieczy, o żółtym zabarwieniu, ostrym, gorzkim smaku i bardzo intensywnym zapachu (za charakterystyczny zapach olejku odpowiedzialny jest citralizomer Z,Z-deca-4,7-dienal). W jego składzie znajdują się cis-izo-azaron lub izoester metylowy eugenolu, mircen, kalamen, kalamenol, α-pinen, i kamfen.
Olejek tatarakowy charakteryzuje się działaniem przeciwzapalnym, antybakteryjnym, przeciwświądowym, przeciwpasożytniczym (jest skuteczny w walce z pasożytami skórnymi), relaksującym, przeciwskurczowym. Olejek pozyskiwany z kłącza tataraku zwyczajnego ma pozytywny wpływ na pamięć i koncentrację, poprawia krążenie krwi, działa rozluźniająco ma przewód pokarmowy. Wykorzystuje się go w leczeniu nerwic, rwy kulszowej, a nawet ataków paniki. Warto wykorzystywać go do inhalacji, jako dodatek do kosmetyków (zwłaszcza szamponów przeciwłupieżowych), do masażu, kominka aromaterapeutycznego. Na jego bazie przygotujemy antyseptyczny i przeciwzapalny płyn do płukania gardła.
Olejek tatarakowy można nabyć w aptekach i sklepach zielarskich.
Czy wiesz, że:
– Tatarak w Polsce można spotkać nad brzegami rzek i stawów, na moczarach, wilgotnych łąkach, czy rowach. Występuje on przede wszystkim na terenach nizinnych.
– W Europie tatarak pojawił się najprawdopodobniej pomiędzy średniowieczem a XVI wiekiem (być może stało się to podczas najazdów tatarskich, gdyż Tatarzy mieli zwyczaj dodawania kłączy tataraku do bukłaków w celu aromatyzowania wody).
– Tatarak zwyczajny jest gatunkiem inwazyjnym.
– Wzór kwiatowy tataraku zwyczajnego to: *P3 + 3 A3 + 3 G(3_).
– Gatunkiem podobnym do tataraku zwyczajnego jest tatarak trawiasty, który występuje jedynie na terenie Azji.
– W Europie tatarak zwyczajny w okresie kwitnienia może być mylony z jeżogłówką gałęzistą i kosaćcem żółtym.
– Czas kwitnienia tataraku w zależności od klimatu trwa od lutego do września.
– Europejski tatarak rozmnaża się wegetatywnie poprzez fragmentację kłącza, a także wzrost i rozdzielanie się jego bocznych rozgałęzień.
– Zimą tatarak nie rośnie, jednak jego liście są cały czas zielone. Jest on bardzo ceniony jako roślina ozdobna.
– Alkohol o intensywnym aromacie, który wytwarzany był z tataraku nazywano kalmusówką.
– Zaleca się stosowanie tataraku w biologicznych oczyszczalniach ścieków (a to dlatego, że posiada on zdolność wiązania dużych ilości pierwiastków biogennych).
– Tatarak zwyczajny zawiera dużą ilość skrobi, dlatego służył niegdyś do produkcji krochmalu.
– Tatarak wykorzystuje się często do umocnienia linii brzegowej wód.