Rtęć i metylortęć nie pełnią żadnych funkcji w ludzkim organizmie. Niestety są obecne w niektórych produktach spożywczych (i nie tylko) i przedostają się do naszych ciał wraz z pożywieniem. Jest to sytuacja bardzo niebezpieczna, która w skrajnych wypadkach może przyczynić się nawet do śmierci. Co należy wiedzieć o rtęci i metylortęci?
Rtęć i metylortęć – charakterystyka
Mianem rtęci określamy pierwiastek chemiczny z grupy metali przejściowych, który występuje w stanie ciekłym. Ma ona srebrzystą barwę, charakteryzuje się także silnym połyskiem. Choć rtęć znajduje wiele zastosowań w przemyśle, dla ludzkiego organizmu jest trująca – niszczy błony biologiczne i wiąże się z białkami. Metylortęć to natomiast metaloorganiczny związek chemiczny, który zalicza się do związków rtęcioorganicznych. W przemyśle wykorzystuje się ją między innymi do produkcji środków ochrony roślin. Metylortęć bez problemów wnika do ludzkiego organizmu (z pokarmem, drogą wziewną, a nawet przez skórę) i charakteryzuje się bardzo wysoką toksycznością.
Źródła rtęci i metylortęci
Często nie mamy wpływu na przedostawanie się rtęci do środowiska. Jest ona uwalniania między innymi podczas wybuchów wulkanów, a także erozji skał, które zawierają duże ilości tego pierwiastka.
Rtęć uwalniana jest również podczas spalania węgla (problem dotyczy szczególnie zakładów przemysłowych, które dysponują mało zaawansowanymi procesami technologicznymi; pamiętajmy, że węgiel brunatny zawiera niemal trzy razy więcej rtęci niż węgiel kamienny). Zagrożenie rtęcią powoduje także przemysł ciepłowniczy (zarówno ciepłownictwo komunalne, jak i indywidualne), papierniczy, hutniczy (hutnictwo metali kolorowych), budowlany, a także farmaceutyczny (pierwiastek ten znajduje się w termometrach, a nawet niektórych materiałach stomatologicznych).
Rtęć przedostaje się do powietrza, a stamtąd do wody i gleby. W ten sposób dostaje się ona do roślin uprawnych (przez korzenie i przez liście), a także do organizmów ryb i innych zwierząt morskich. Należy podkreślić, że rtęć znajdująca się w środowisku wodnym to rtęć metylowana przez mikroorganizmy.
Pokaźne ilości toksycznego pierwiastka znajdują się w organizmach dużych ryb morskich (a także słodkowodnych), które pokonują długie dystanse. Należy uważać na ryby stare, znajdujące dalsze miejsca w łańcuchu pokarmowym (zjadają one inne ryby, które również są zanieczyszczone rtęcią). Najbardziej toksyczne ryby to rekiny, tuńczyki, szczupaki, węgorze, mieczniki. Największe stężenie rtęci występuje w okolicach ogona ryby. Do toksycznych owoców morza zaliczamy z kolei kraby i ośmiornice.
To, że rtęć znajduje się w wodzie, nie oznacza, że trzeba całkowicie rezygnować z ryb i owoców morza. Zawierają one wiele składników odżywczych, które korzystnie wpływają na ludzki organizm. Pamiętajmy jednak, żeby spożywać je z umiarem (maksymalnie dwa razy w tygodniu). Stosunkowo niewielkie ilości metylortęci znajdują się w ostrygach, sardynkach, jeżowcach, sardeli, łososiu i śledzi wędzonym, a także makreli z puszki.
Poważnym zagrożeniem dla ludzkiego zdrowia mogą być również warzywa i owoce, które nie dość, że pobierają rtęć z gleby i wody deszczowej, to często są jeszcze nawożone nawozami zawierającymi ten pierwiastek (nawozy chronią przed szkodnikami, chorobami roślin, a także zwiększają trwałość roślin). Rtęć może być obecna w herbatach, szczególnie tych ziołowych.
Pokaźne ilości rtęci znajdują się w powietrzu, którym oddychamy, a czasem nawet w wodzie pitnej.
Zdarza się (obecnie na szczęście coraz rzadziej), że rtęć jest obecna w kosmetykach (gdzie pełni funkcję konserwantu).
Rtęć może przedostawać się do ludzkiego organizmu z plomb stomatologicznych (współcześnie plomby wypełniane rtęcią są wycofywane ze sprzedaży). Może być ona obecna ponadto w niektórych szczepionkach.
Dawniej do wyrobu kapeluszy wykorzystywano futro i filc bejcowany rtęcią (stąd przypadki „szalonych kapeluszników”).
Rtęć i metylortęć – wpływ na zdrowie
Rtęć jest w stanie przedostawać się do naszych płuc, krwi, mózgu, a przez barierę łożyskową nawet do krwi płodu. Pierwiastek, który dostał się do organizmu jest z niego wydalany wraz z moczem, a także z kałem. Niestety po drodze kumulowany jest w nerkach i przyczynia się do uszkodzenia tego narządu.
Toksyczna rtęć zakłóca wiele procesów biochemicznych zachodzących w ludzkim organizmie.
Zatrucie rtęcią powoduje drętwienie i mrowienie palców u rąk i stóp, a także ust. W przypadku długotrwałego zatrucia dochodzi do zaburzeń koordynacji ruchów, zaburzeń mowy, utraty słuchu, a także zawężenia pola widzenia. Jednym z charakterystycznych objawów zatrucia rtęcią jest tak zwane „drżące pismo” (następuje zmiana charakteru pisma).
W przypadku ostrego zatrucia może dojść do zapalenia oskrzeli, zapalenia płuc, śmiertelnej w skutkach niewydolności oddechowej, a także niewydolności krążenia, krwotocznego zapalenia jelit, stanów zapalnych błon śluzowych (a z czasem też ich martwicy).
Szczególnie niebezpieczne jest zatrucie rtęcią u niemowląt i małych dzieci – objawy przypominają wówczas porażenie mózgowe.
Przy zatruciach rtęcią może dojść do pojawienia się niebiesko-fioletowego rąbka na dziąsłach, wypadania zębów. Typowe objawy to osłabienie, bóle głowy i kończyn, zaburzenia snu, pamięci i koncentracji, zaburzeń osobowości. Rtęć może odpowiadać także za nowotwory mózgu.
Jak się chronić przed rtęcią i metylortęcią?
Nie jesteśmy w stanie w stu procentach wyeliminować toksycznych pierwiastków, które przedostają się do naszego organizmu. Możliwe jest jednak znaczne ich zredukowanie.
W przypadku, gdy dojdzie do zatrucia, bardzo ważne jest przyjmowanie selenu, który jest antagonistą rtęci i metylortęci nieorganicznej. Łączy się on z rtęcią, która przedostała się do organizmu, czego efektem jest jej wydalenie. W żadnym wypadku nie należy jednak przesadzać ze spożyciem selenu, gdyż w nadmiarze jest on toksyczny.
Jako, że duże ilości rtęci znajdują się w pożywieniu, należy unikać produktów, które ją zawierają. Jeżeli nie chcemy rezygnować z ryb, wybierajmy te najmniejsze. W żadnym wypadku nie kupujmy tuńczyka.
Ważne jest, żeby odpadów zawierających rtęć nie wyrzucać do kosza na śmieci – zanieśmy je do lokalnego Punktu Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (PSZOK). W przeciwnym wypadku przedostaną się one z powrotem do środowiska.
Osoby, które potrzebują plomby stomatologicznej powinny wybierać te wykonane z porcelany, ewentualnie z kompozytu.
Zgodnie z zapisami konwencji od 2020 r. (konwencja z Minamaty w sprawie rtęci, która została ratyfikowana przez Unię Europejską w maju 2017 roku) będzie obowiązywał zakaz produkcji i handlu produktami, w których składzie znajduje się rtęć. W konwencji znajdują się ponadto zakazy związane w używaniem rtęci w produkcji przemysłowej, między innymi zakaz jej używania jako katalizatora przy wytwarzaniu aldehydu octowego.
