Narcyzm to zaburzenie osobowości, które przejawia się między innymi przekonaniem o swojej wyjątkowości, potrzebą bycia podziwianym, a także brakiem empatii. Osoba z zaburzeniami narcystycznymi ma destrukcyjny wpływ na swoje otoczenie. Jak rozpoznać narcyza? W jaki sposób możemy się przed nim chronić? Czy narcyzm można wyleczyć?
Co to jest narcyzm?
Narcyzm (narcystyczne zaburzenie osobowości, osobowość narcystyczna) jest to zaburzenie osobowości charakteryzujące się nastawieniem wielkościowym (nie jest to zwykła pewność siebie, a całkowite pochłonięcie własną osobą), brakiem empatii, potrzebą ciągłego podziwu ze strony innych osób. Narcyzm jest przekonany o swojej wyższości nad innymi ludźmi (jednak podświadomie ukrywa w ten sposób uczucie niższości i lęku). Jest on sadystą – krzywdzi innych ludzi nie odczuwając przy tym żadnych wyrzutów sumienia. Zadawanie innym bólu daje mu uczucie władzy, które uwielbia i którego nie jest w stanie się wyrzec. Pojęcie narcyzm wywodzi się z greckiego mitu o Narcyzie – bardzo urodziwym mężczyźnie, który był obojętny na uczucia nimf i kobiet, które o niego zabiegały. Pewnego dnia po polowaniu Narcyz udał się nad źródło, żeby zaspokoić pragnienie. Była to przełomowa chwila w jego życiu, gdyż wówczas zobaczył swoje odbicie w tafli wody i zakochał się w nim. Niestety, gdy uświadomił sobie, że żywi uczucia do człowieka, który nie istnieje – zmarł z żalu. Psychiatrzy są zdania, że narcystyczne zaburzenia osobowości pojawiają się w wieku dorastania (u większości ludzi znikają samoistnie). Szacuje się, że narcystyczne zaburzenie osobowości dotyka około 1% populacji.
Narcyzm – przyczyny
Obecnie nie jesteśmy w stanie jednoznacznie wskazać przyczyn rozwoju osobowości narcystycznej. Prawdopodobnie zaburzenie powstaje na skutek błędów wychowawczych, czynników środowiskowych, a być może także obciążeń genetycznych (jeżeli w naszej rodzinie były osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości, prawdopodobieństwo zachorowania wzrasta).
Do czynników środowiskowych, które mogą sprzyjać powstawaniu osobowości narcyza można zaliczyć przeżycie gwałtu w dzieciństwie, bycie ofiarą przemocy, prześladowanie ze strony rówieśników, a także inne traumatyczne dla dziecka wydarzenia.
Zachowania rodziców, które sprzyjają powstawaniu narcyzmu mogą być skrajnie różne. Na jednym biegunie znajdują się rodzice, którzy nie poświęcają dziecku uwagi, są zupełnie nieczuli na jego podstawowe potrzeby. Drugi biegun to rodzice, którzy całą swoją uwagę skupiają na dziecku, bezkrytycznie się nim zachwycają, starają się je nadmiernie kontrolować.
Narcyzm – objawy
Ludzie z narcystycznymi zaburzeniami osobowości są nadmiernie skoncentrowani na swoim własnym ja. Typowe dla narcyzów jest poczucie wyższości nad innymi ludźmi. Osoba z zaburzeniami czuje się lepsza zwłaszcza od osób w jakiś sposób słabszych – o niższej pozycji społecznej, mniej zamożnych, słabszych fizycznie.
Narcyz oczekuje, że inni (nawet wbrew swojej woli) będą wykonywać jego polecenia. Człowiek z osobowością narcystyczną bez żadnych skrupułów wykorzystuje innych do osiągania swoich celów. Narcyzi często czują się zranieni przez innych ludzi, nie są w stanie postawić się na ich miejscu, nie są zdolni do samokrytyki.
Jako, że narcyz ma poważne problemy z empatią w stosunku do drugiego człowieka, nie jest w stanie na dłuższą metę utrzymywać relacji międzyludzkich. Dla narcyza nawet drobna kłótnia, czy różnica zdań może być pretekstem do zerwania relacji.
Człowiek z osobowością narcystyczną oczekuje od innych ludzi uwielbienia, a jednocześnie jest w stosunku do nich arogancki i wyniosły.
Zaburzenie narcystyczne ma ogromny wpływ na codzienne funkcjonowanie chorego i osób przebywających w jego otoczeniu. Charakterystyczne jest, że narcystycznym zaburzeniom osobowości towarzyszą często inne problemy psychiatryczne. Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości często cierpią na depresję, nierzadko zmagają się z zaburzeniami odżywiania, mają skłonność do nadużywania substancji psychoaktywnych. Mogą też cierpieć na chorobę afektywną-dwubiegunową, czy inne zaburzenia osobowości.
Jedną z cech narcyzów są wybuchy złości (tak wielkiej, że szokującej dla innych osób), napady furii, skłonność do przemocy fizycznej i psychicznej. Człowiek z osobowością narcystyczną może rozsiewać plotki, grozić innym, zastraszać na różne sposoby, starać się kontrolować za wszelką cenę. Zachowania narcyzów mogą niekiedy przypominać stany maniakalne.
Podtypy osobowości narcystycznej
Osobowość narcystyczna uwodzicielska – narcyz taki jest hedonistyczny, wygadany, sprytny. Uwodzi innych ludzi, czaruje, zwodzi, naciąga, patologicznie kłamie. Uwodzenie innych daje mu poczucie mocy. Bardzo często zdarza się, że jest w kilku związkach jednocześnie. Człowiek z osobowością narcystyczną uwodzicielską po zdobyciu jednego partnera seksualnego już rozgląda się za kolejnym. Stały związek budzi w nim niepokój, nie jest w stanie nawiązać bliskiej relacji.
Osobowość narcystyczna elitarna to klasyczny przykład narcyza, który uważa, że ma specjalne przywileje i należy mu się więcej niż innym. Narcyz elitarny bezwzględnie wykorzystuje innych ludzi do realizacji swoich celów, bardzo lubi popisywać się intelektem, siłą, bogactwem. Otacza się osobami, które uważa za elitarne. Człowiek taki bardzo boi się przeciętności. Będzie nawet specjalnie kreował sytuacje, w których wypada lepiej od innych ludzi.
Osobowość narcystyczna kompensacyjna charakteryzuje się dążeniem do zwalczania niskiego poczucia własnej wartości i poczucia niższości. Narcyz ten zrobi wszystko, żeby stworzyć iluzję własnej wyjątkowości. Jednocześnie bardzo obawia się, że zostanie odkryty (syndrom oszusta). Osoby takie ciągle starają się o nowe osiągnięcia, które potwierdzą ich wyjątkowość. Narcyzi kompensacyjni często zdobywają tytuły naukowe, pną się po szczeblach kariery, gromadzą pieniądze, zdobywają medale, gadżety, elitarnych znajomych, followersów. Mają oni skłonność do nieustannego opowiadania o swoich sukcesach i dokonaniach. Często fantazjują o swoich sukcesach (niektórzy z nich tak bardzo obawiają się porażki, że poprzestają na swoich fantazjach), są bardzo wrażliwi na nawet najdrobniejsze słowa krytyki.
Osobowość narcystyczna pozbawiona zasad cechuje się brakiem sumienia, czy jakichkolwiek skrupułów w stosunku do innych ludzi. Narcyz ten jest pełen pogardy dla drugiego człowieka, mściwy, podstępny. Regularnie kłamie, wykorzystuje ludzi do swoich celów (może celowo wzbudzać czyjeś zaufanie, żeby następnie wykorzystać tę osobę), dominuje. Osoby takie nie przejmują się zasadami współżycia społecznego, potrafią naginać prawo tak, żeby skutecznie wymykać się organom ścigania, nie odczuwają lęku w takim stopniu jak inni ludzie, często mają problem ze sprecyzowaniem konsekwencji swoich zachowań. Osobowość narcystyczna pozbawiona zasad odczuwa przyjemność i upokarzania i podporządkowywania innych ludzi.
Związek z narcyzem
Narcyzm to zaburzenie osobowości, które uniemożliwia człowiekowi stworzenie zdrowych, satysfakcjonujących dla obu stron relacji. Narcyz niszczy innych ludzi, a jednocześnie nie widzi w sobie win i wychodzi z relacji bez szwanku. Warto zdawać sobie sprawę, że narcyz z pozoru wygląda na normalną osobę. Ma umiejętność kreowania idealnego wizerunku (żeby uzyskać taki efekt może robić nawet „dobre rzeczy”, jednak tylko w takim celu, żeby otoczenie uznało go za zdrowego i wiarygodnego). Może wzbudzać zachwyt w innych ludziach.
Osoba myśląca o związku z narcyzem powinna zdać sobie sprawę, że człowiek ten nie jest w stanie odwzajemnić jej uczuć. Narcyz ma skłonność do karania partnera i oczekiwania od niego ogromnej wdzięczności za każdy przejaw zainteresowania. Związek z narcyzem to gra i udawanie. Człowiek taki jest nastawiony na branie (to co daje od siebie jest jedynie grą pozorów), stale kalkuluje, jest wyrachowany. Partner w związku z narcyzem ma go dowartościować i zaspokajać jego potrzeby (jednocześnie sam się nie liczy, kiedy przestaje spełniać swoje funkcje jest bez żadnych wyrzutów sumienia usuwany).
Narcyz w związku manipuluje (typowy dla tego typu zaburzeń osobowości jest gaslighting), stosuje przemoc fizyczną i psychiczną (jednocześnie winny zastosowania przemocy jest zawsze partner), kłamie i zdradza.
Typowym partnerem narcyza jest osoba o bardzo niskim poczuciu własnej wartości. Nie należy liczyć, że człowiek z osobowością narcystyczną przejdzie terapię i się zmieni. Szanse na wyleczenie tego zaburzenia osobowości są bliskie zeru. Jedynym dobrym rozwiązaniem jest zakończenie związku z narcyzem (co nie jest proste, gdyż obciąży on partnera całą winą). Pamiętajmy, że relacja z osobą, która nas poniża, lekceważy, krytykuje, stosuje wobec nas przemoc jest wyniszczająca. O zakończenie relacji z narcyzem powinny postarać się zwłaszcza osoby posiadające dzieci (osoba z zaburzeniami narcystycznymi ma na nie bardzo zły wpływ).
Dzieci narcyzów
Problemy w relacjach z narcyzami mają nie tylko ich partnerzy. Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości niszczą również swoje dzieci. Dziecko dla narcystycznego rodzica jest narzędziem, trofeum, którego używa on do podniesienia swojego statusu. Narcystyczny rodzic może uwielbiać i wychwalać swoje dziecko, które odnosi sukcesy. Jednocześnie ta „ogromna” miłość w mgnieniu oka przeradza się w bezgraniczną nienawiść, gdy dziecko zrobi coś, co jest nie po myśli narcyza. Narcystyczny rodzic stosuje przemoc psychiczną i fizyczną, jego dziecko jest zaniedbane emocjonalnie. Narcyz nigdy nie przeprasza za swoje przewinienia, uważa że nie ma o czym mówić. Nie jest zdolny do empatii i poczucia winy.
Charakterystyczna dla dzieci narcyzów jest skrajnie niska samoocena, niepodejmowanie działań mających na celu rozwój własnego potencjału, brak zaufania do innych ludzi, skłonność do destrukcyjnych zachowań, nieumiejętność tworzenia zdrowych relacji partnerskich. Zdarza się, że dorosłe już dzieci narcyzów podporządkowują całe swoje życie zaburzonym rodzicom.
Narcyzm – leczenie
Leczenie osób z osobowością narcystyczną jest bardzo trudne. Najczęściej uważają oni, że terapia nie jest im potrzebna.
W przypadku zdiagnozowania narcyzmu stosuje się zazwyczaj psychoterapię psychodynamiczną. Podczas jej trwania analizowane są doświadczenia z przeszłości, a także wpływ jakie miały one na dorosłe życie osoby z zaburzeniami. Zdaniem psychologów zajmujących się narcystycznymi zaburzeniami osobowości dobre efekty może przynieść również terapia poznawczo-behawioralna (dzięki niej można nauczyć się zastępować zniekształcone przekonania tymi pozytywnymi i bardziej realistycznymi). Jako, że zaburzenie narcystyczne dotyka nie tylko samego chorego, ale i otaczających go ludzi, przydatna może okazać się psychoterapia grupowa, czy terapia rodzin.
Osobowości narcystycznej towarzyszą często także inne zaburzenia, dlatego niekiedy stosowana jest również farmakoterapia (przykładowo leki przeciwdepresyjne).
Specjaliści przyznają, że w praktyce bardzo trudno jest osiągnąć pozytywne efekty leczenia narcyzmu. Problemem jest tu nie tyle wybrana metoda leczenia, ale to w jaki sposób pacjent do niej podchodzi.
